Poszanowanie praw podstawowych i ich ochrona stanowią nieodzowne i niezbędne elementy skutecznego zintegrowanego zarządzania granicami. Frontex ściśle przestrzega postanowień Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz odpowiednich postanowień instrumentów prawa międzynarodowego i praw człowieka, uwzględniając Konwencję dotyczącą statusu uchodźców z 1951 r. i protokół do tej konwencji z 1967 r.
Problematyka praw podstawowych została włączona do kodeksów postępowania Fronteksu, wspólnych podstawowych programów szkoleń dla funkcjonariuszy straży granicznej i programów bardziej specjalistycznych szkoleń, np. szkoleń dla funkcjonariuszy odpowiedzialnych za ochronę granic morskich lub lądowych albo szkoleń dla obserwatorów przymusowego powrotu. Wspomniane polityki i wytyczne przyczyniają się do poszerzenia wiedzy na temat praw podstawowych i zapewniają funkcjonariuszom możliwość wykrywania przypadków ich potencjalnych naruszeń.
Przed oddelegowaniem wszyscy pracownicy Fronteksu, jak również funkcjonariusze straży granicznej i członkowie innych właściwych organów z państw członkowskich biorących udział w operacjach Fronteksu przechodzą szkolenia w zakresie praw podstawowych. Szkolenia te koncentrują się przede wszystkim na problematyce ochrony międzynarodowej, poszanowania zasady non-refoulement oraz – w stosownych przypadkach – kwestiach związanych z operacjami poszukiwawczo-ratowniczymi. Problematykę praw podstawowych zawsze uwzględnia się w odprawach operacyjnych dla funkcjonariuszy stałej służby a do wszystkich planów operacyjnych włączono ponadto środki ochronne i zobowiązania w zakresie zgłaszania potencjalnych naruszeń praw podstawowych.
W 2011 r. utworzono stanowisko urzędnika ds. praw podstawowych i forum konsultacyjne ds. praw podstawowych, które włączono do struktury Fronteksu po wprowadzeniu zmian w rozporządzeniu ustanawiającym Frontex. Na mocy rozporządzenia (UE) 2019/1896 rozszerzono mandat i zdolności Agencji oraz mandat i zdolności urzędnika ds. praw podstawowych.
Główne elementy systemu ochrony i monitorowania praw podstawowych Fronteksu obejmują:
- strategię w zakresie praw podstawowych - pełniącą funkcję ram przewodnich mających na celu dostosowanie działalności Agencji do norm i zasad w obszarze praw podstawowych;
- procedurę zgłaszania poważnych incydentów - zobowiązującą każdego uczestnika działań operacyjnych Fronteksu do niezwłocznego zgłaszania wszelkich przypadków potencjalnego naruszenia praw podstawowych, uwzględniając przypadki naruszenia dorobku prawnego UE lub prawa międzynarodowego oraz kodeksów postępowania Fronteksu. Organem odpowiedzialnym za rozpoznawanie zgłoszeń poważnych incydentów dotyczących praw podstawowych jest biuro urzędnika ds. praw podstawowych;
- mechanizm skargowy - zapewniający możliwość wnoszenia skarg przez osoby, na które działania lub zaniechania personelu uczestniczącego w działaniach Fronteksu wywarły bezpośredni wpływ i które mają poczucie, że przysługujące im prawa podstawowe zostały naruszone;
- forum konsultacyjne ds. praw podstawowych - udzielające Agencji niezależnych porad dotyczących poszanowania, ochrony i propagowania praw podstawowych we wszystkich działaniach Fronteksu;
- mechanizm nadzorczy dotyczący użycia siły - zapewniający ramy monitorowania stosowania przepisów regulujących kwestie związane z używaniem siły przez członków personelu statutowego Agencji, uwzględniając funkcjonariuszy stałej służby, w którym przewidziano obowiązek zgłaszania incydentów związanych z użyciem siły.
Urzędnik ds. praw podstawowych jest odpowiedzialny za monitorowanie wywiązywania się przez Frontex ze zobowiązań w zakresie praw podstawowych spoczywających na nim zgodnie z prawem Unii i prawem międzynarodowym oraz za doradzanie dyrektorowi wykonawczemu w kwestiach powiązanych z prawami podstawowymi. Urzędnik ds. praw podstawowych i personel biura urzędnika ds. praw podstawowych odgrywają niezależną rolę w Agencji, ponieważ uzupełniają jej działania o wymiar związany z prawami człowieka i przyczyniają się do zapewnienia poszanowania, ochrony i propagowania praw podstawowych. Aby skutecznie monitorować, czy Agencja zapewnia odpowiednie poszanowanie praw podstawowych, urzędnik ds. praw podstawowych może prowadzić postępowania wyjaśniające w odniesieniu do wszystkich rodzajów podejmowanych przez nią działań i przeprowadza regularne wizyty w miejscach prowadzenia wspólnych operacji.
Urzędnik ds. praw podstawowych wydaje opinie dotyczące wszelkich działań Fronteksu zarówno na szczeblu politycznym, jak i na szczeblu operacyjnym, a także opinie na temat współpracy Agencji z jej partnerami, zwracając uwagę na wyzwania w obszarze praw podstawowych, potencjalne przypadki naruszenia praw podstawowych lub powiązane z nimi ryzyko. Urzędnik ds. praw podstawowych informuje również dyrektora wykonawczego o potencjalnych naruszeniach praw podstawowych, do jakich dochodzi w toku wszelkiego rodzaju działań Agencji, i udziela mu porad w tym zakresie. Zgodnie z rozporządzeniem (UE) 2019/1896 urzędnik jest powoływany przez zarząd i odpowiada bezpośrednio przed zarządem. Urzędnik ds. praw podstawowych jest odpowiedzialny za przetwarzanie skarg dotyczących przypadków potencjalnego naruszenia praw podstawowych w toku działań Fronteksu za pośrednictwem mechanizmu wnoszenia skarg i procedury zgłaszania poważnych incydentów Agencji. Urzędnik ds. praw podstawowych korzysta również ze wsparcia obserwatorów praw podstawowych, którzy – działając niezależnie – nieustannie monitorują i oceniają, czy Agencja zapewnia poszanowanie praw podstawowych w toku swoich działań.
Urzędnik ds. praw podstawowych publikuje sprawozdania roczne dotyczące działalności biura urzędnika ds. praw podstawowych zgodnie z art. 109 ust. 4 rozporządzenia (UE) 2019/1896. Wspomniane sprawozdanie roczne zawiera informacje na temat stanu poszanowania praw podstawowych w toku działań operacyjnych Agencji podejmowanych zgodnie ze strategią w zakresie praw podstawowych.
Sprawozdanie roczne urzędnika ds. praw podstawowych za 2020 r.
Obserwatorzy praw podstawowych, którzy zgodnie z rozporządzeniem (UE) 2019/1896 pełnią funkcję członków personelu statutowego Fronteksu, są oddelegowywani do obszarów operacyjnych w imieniu urzędnika ds. praw podstawowych. Obserwatorzy monitorują i oceniają stopień poszanowania praw podstawowych w toku działań podejmowanych przez Frontex, a także udzielają porad i wsparcia w tym zakresie, przyczyniając się jednocześnie do propagowania poszanowania praw podstawowych w ramach europejskiego zintegrowanego zarządzania granicami. Działalność obserwatorów sprawia, że pełnią oni istotną rolę w systemie monitorowania poszanowania praw podstawowych Fronteksu. Występując w charakterze „rozszerzenia uprawnień” urzędnika ds. praw podstawowych w terenie, obserwatorzy wspierają Agencję w wywiązywaniu się ze spoczywających na niej zobowiązań w zakresie praw podstawowych.
Obserwatorzy sprawują nadzór nad działalnością Fronteksu i dokumentują przestrzeganie przez Agencję odpowiednich norm dotyczących praw podstawowych. Monitorują przebieg procedur w zakresie zarządzania granicami i powrotów i analizują otoczenie, w którym procedury te są wdrażane, zwracając uwagę na wyzwania, zagrożenia i szanse związane z propagowaniem prawa Unii i prawa międzynarodowego. W tym kontekście obserwatorzy współpracują z Fronteksem w kwestiach dotyczących koordynowania działań funkcjonariuszy i zgłaszania potencjalnych uwag urzędnikowi ds. praw podstawowych.
Urzędnik ds. praw podstawowych może zarekomendować włączenie obserwatorów praw podstawowych do grupy obserwatorów przymusowego powrotu, którzy monitorują przebieg operacji powrotowych koordynowanych lub wspieranych przez Frontex i przedstawiają stosowne sprawozdania w tym zakresie. Grupę obserwatorów utworzono jako mechanizm pomocniczy względem krajowych mechanizmów monitorowania.